Η Ελάτεια βρίσκεται στο νοτιοδυτικό άκρο του στοιχηματικού Νομού Φθιώτιδας – κατά την αρχαιότητα βορειοανατολική Φωκίδα – στην οποία ανήκαν στη λεκάνη του μέσου ρου του Κηφισού δεκατρείς πόλεις, ο Ερωσός, η Χαράδρα, η Λιλαία, το Τεθρώνιον, η Δρυμαία, η Αμφίκλεια, οι Τριτείς, οι Πεδιείς, ο Νεώνας, η Τιθορέα, η Ελάτεια, ο Λέδων και οι Παραποτάμιοι. Ανατολικά, στα σύνορα με την Οπουντία Λοκρίδα υπήρχαν η Υάμπολις και οι Αβές, ενώ στα σύνορα με την Βοιωτία η Δαύλεια, ο Πανοπεύς και η Άμβροσσος.
Βασικές πληροφορίες για τα μνημεία της περιοχής παρέχονται από την αρχαία γραμματεία – κυρίως τα Φωκικά του Παυσανία – και από τους νεότερους περιηγητές όπως οι Wheler, Dodwell, Lolling, Frazer και Pouqueville.
Απ’ όλες τις πόλεις της Φωκίδας, η Ελάτεια φαίνεται να έπαιξε διαχρονικά κυρίαρχο ρόλο, λόγω της γεωγραφικής και στρατηγικής της θέσης μεταξύ της βόρειας και νότιας Ελλάδας και του ελέγχου στον οποίο ασκούσε στον οδικό άξονα Θερμοπυλών – Χαιρώνειας. Οι παλαιότερες αρχαιολογικές μαρτυρίες στην περιοχή προέρχονται από τους νεολιθικούς οικισμούς που ερεύνησαν οι Σωτηριάδης και Weinberg στην λεκάνη τουΒοιωτικού Κηφισού ενώ από το 1985 έως το 1922 η συνεργασία της ΙΔ΄ Εφορείας Προϊστορικών και ΚλασικώνΑρχαιοτήτων με το πανεπιστήμιο του Saltzburg έφερε στο φως εκτεταμένο νεκροταφείο το οποίο παρουσιάζει μια πλήρη εικόνα συνέχειας από τη μυκηναϊκή έως τη πρωτογεωμετρική περίοδο στο Αλωνάκι της Ελάτειας.
Ελάχιστα είναι τα στοιχεία που διαθέτουμε για τη γεωμετρική και αρχαϊκή περίοδο ενώ η ακμή της πόλεως τοποθετείται κατά τους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους όπου και αναδεικνύεται ως η μεγαλύτερη πόλη της Φωκίδας, η σημαντικότερη μετά τους Δελφούς. Τα μνημεία που αναφέρονται στον Παυσανία καθώς και οι σωζόμενες επιγραφές μας δίνουν μία μικρή αλλά χαρακτηριστική εικόνα της μορφής της πόλης, η οποία ανιχνεύεται ακόμη καισήμερα στο χώρο. Δυτικά της Ακρόπολης βρισκόταν η Αγορά, οι ναοί του Ασκληπιού, του Σαράπη και της Ίσιδος, καθώς και μία ανάγλυφη στήλη που απεικόνιζε τον Έλατο, επώνυμο ήρωα της πόλης. Οι οικίες των Ελατιέων βρίσκονταν νότια της Ακρόπολης, στο χώρο που απλώνεται από τη βάση του λόφου μέχρι το δρόμο που σήμερα οδηγεί στα Λεύτα. Κατά μήκος αυτού του δρόμου εντοπίζεται και το τείχος που προστάτευσε την πόλη από τα νότια. Στην Ελάτεια και στο Ιερό της Αθηνάς Κραναίας τοποθετείται ακόμη το αρχείο του Κοινού των Φωκέων.
Η παρακμή της πόλης θα αρχίσει με τις επιδρομές των Γότθων, αλλά κυρίως με τη μεταφορά του διοικητικού κέντρου της περιοχής στην κοντινή Σκάρφεια το 401/402 μ.Χ. και αργότερα στη Θήβα.
Στην Ελάτεια λειτουργεί Αρχαιολογική Συλλογή η οποία στεγάζεται στο παλαιό δημοτικό σχολείο, κτίριο της δεκαετίας του 1920, το οποίο επισκευάσθηκε από τον δήμο της Ελάτειας και ακολούθως παραχωρήθηκε στο Υπουργείο Πολιτισμού για την στέγαση των αρχαιοτήτων της περιοχής. Μεγάλο μέρος των εκθεμάτων της Συλλογής προέρχεται από τις ανασκαφικές έρευνες του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα των P. Paris και Γ. Σωτηριάδη στο Ιερό της Αθηνάς Κραναίας, στην λεκάνη του Βοιωτικού Κηφισού και τις Αβές.
Εξίσου σημαντικά είναι και τα βυζαντινά – μεταβυζαντινά μνημεία της περιοχής όπως ο Ιερός Ναός του Αγ. Αθανασίου (17ος – 18ος αι. μ.Χ.) και ο Αγ. Γεώργιος Σφάκας (12ος – 18ος αι. μ.Χ.) με θαυμάσιες τοιχογραφίες, το μοναστηριακό συγκρότημα του Προφήτη Ηλία και ο ναός της Θεοτόκου στο Ζέλι (18ος αι. μ.Χ.).